Różnice w aplikacji prawniczej Wschód/Zachód
Aplikacja prawnicza jest kluczowym elementem kształcenia prawników w Niemczech. Pod pojęciem „różnice w aplikacji prawniczej Wschód/Zachód” rozumie się przede wszystkim analizę strukturalnych, merytorycznych i prawnych odmienności w przygotowaniu do zawodu prawnika w nowych (wschodnich) i starych (zachodnich) krajach związkowych od czasu zjednoczenia Niemiec w 1990 roku. Niniejszy artykuł omawia rozwój, aktualne mechanizmy regulacyjne, podstawy prawne oraz skutki tych różnic i prezentuje kompleksowy przegląd kształtu prawnego aplikacji prawniczej we wschodnich i zachodnich Niemczech.
Historyczny rozwój aplikacji prawniczej we wschodnich i zachodnich Niemczech
Pochodzenie i przemiany aplikacji prawniczej
Aplikacja prawnicza została po 1945 roku ukształtowana różnie w obu państwach niemieckich. W Republice Federalnej Niemiec (zachodnie Niemcy) aplikacja nawiązywała do tradycji pruskiego kształcenia prawników, podczas gdy w NRD (wschodnie Niemcy) wprowadzono własny system kształcenia prawniczego. Zjednoczenie w 1990 roku spowodowało przejęcie zachodniowychodnich modeli prawnych w pięciu nowych krajach związkowych, wprowadzając jednocześnie specyficzne modyfikacje na poziomie lokalnym.
Wprowadzenie Jednolitej Aplikacji Prawniczej
Wraz z wejściem w życie Traktatu Zjednoczeniowego, służba przygotowawcza dla prawników we wschodnich Niemczech została zreformowana według wzoru zachodnioniemieckiego i zapewniono jednolity dostęp do tzw. egzaminu asesorskiego. Do dziś jednak istnieją różnice merytoryczne i organizacyjne pomiędzy krajami związkowymi, co odzwierciedla się szczególnie w rozporządzeniach i warunkach dotyczących aplikacji.
Podstawy prawne i przepisy – przegląd
Normy ogólnokrajowe
Służba przygotowawcza dla prawników jest w całych Niemczech objęta regulacją zawartą w Deutschen Richtergesetz (DRiG), § 5 DRiG, lecz pozostawia krajom związkowym szerokie pole do wprowadzania własnych rozwiązań w praktyce. Dodatkowe istotne regulacje znajdują się w odpowiednich ustawach o kształceniu prawników (JurAG) oraz rozporządzeniach dotyczących kształcenia i egzaminowania obowiązujących w poszczególnych krajach.
Szczególne regulacje krajowe
Zarówno w nowych, jak i starych krajach związkowych istnieje własna kompetencja regulacyjna na poziomie lokalnym. Kraje związkowe określają w szczególności:
- Warunki dostępu i procedura dopuszczenia
- Czas trwania i przebieg etapu szkoleniowego
- Wynagrodzenie (świadczenie na utrzymanie)
- Miejsca i treści praktycznych szkoleń
W zależności od kraju związkowego, a w szczególności pomiędzy Wschodem i Zachodem, przepisy te mogą znacznie się różnić.
Struktura i treści aplikacji prawniczej Wschód/Zachód
Przebieg i etapy
Aplikacja prawnicza w całych Niemczech składa się z kilku obligatoryjnych etapów, m.in. cywilnego, karnego, administracyjnego, praktyki w kancelarii oraz stacji wyboru. Treść, czas trwania oraz znaczenie poszczególnych etapów mogą się różnić między krajami związkowymi na Wschodzie i Zachodzie. Na przykład w niektórych krajach wschodnich większy nacisk kładzie się na szkolenie praktyczne w administracji państwowej, podczas gdy kraje zachodnie częściej większą wagę przywiązują do etapu w kancelarii oraz stacji wyboru.
Różnice w wynagrodzeniu podczas aplikacji
Wysokość świadczenia na utrzymanie dla aplikantów prawniczych nie jest uregulowana jednolicie ogólnokrajowo. Historycznie wynagrodzenie w krajach wschodnich było niższe niż w zachodnich, choć stopniowo je wyrównywano. Wciąż jednak istnieją częściowo znaczące różnice w wysokości miesięcznego świadczenia na utrzymanie.
Wybór i przydział miejsc szkoleniowych
Także w zakresie procedur przydziału oraz czasu oczekiwania na miejsce aplikanta występują różnice. Szczególnie kraje wschodnioniemieckie mają czasem krótsze okresy oczekiwania oraz korzystniejsze proporcje liczby kandydatów do dostępnych miejsc niż niektóre zachodnie kraje związkowe.
Egzamin i zasady przeprowadzania egzaminów
Struktura drugiego egzaminu państwowego
Drugi państwowy egzamin prawniczy stanowi część aplikacji i jest przeprowadzany samodzielnie przez państwowe komisje egzaminacyjne poszczególnych krajów. Wymagania, liczba egzaminów pisemnych oraz ich waga mogą różnić się pomiędzy krajami – w tym także na linii Wschód-Zachód – choć dąży się do jednolitości na poziomie ogólnokrajowym poprzez ustalenia Konferencji Ministrów Sprawiedliwości.
Systemy oceniania i sposób przyznawania ocen
W niewielkim stopniu różnią się systemy oceniania i waga poszczególnych elementów egzaminacyjnych uregulowane w rozporządzeniach poszczególnych landów. Skala ocen bazuje na przepisach ogólnokrajowych (§ 5d ust. 2 DRiG), jednak na ostateczną ocenę (części pisemnej, egzamin ustny, prezentacja akt) mogą mieć wpływ lokalne różnice.
Przepisy szczególne i różnorodność regionalna
Warunki przyjęcia i kwalifikacje uzupełniające
W nowych krajach związkowych, w związku ze zjednoczeniem, wprowadzono specyficzne przepisy przejściowe dla absolwentów kształcenia prawniczego w NRD (tzw. procedury uzupełniające). Takie regulacje nie istnieją na Zachodzie i przez wiele lat kształtowały dostęp do aplikacji oraz zawodów prawniczych we wschodnich Niemczech.
Praktyczność i różnice regionalne
Praktyczna organizacja służby przygotowawczej – np. przydział do sądów, prokuratur czy organów administracji – jest dostosowywana do warunków lokalnych. We wschodnich landach, gdzie sądy są rozmieszczone rzadziej, mogą pojawiać się dłuższe dojazdy lub alternatywne modele nadzoru niż w dużych miastach zachodnich Niemiec.
Skutki i aktualne trendy
Tendencje wyrównawcze i utrzymujące się różnice
Mimo że w ostatniej dekadzie wiele różnic zostało zniwelowanych, ciągle istnieją regionalne specyfiki. Wraz z upływem czasu od zjednoczenia dążenia do ogólnokrajowej harmonizacji są kontynuowane.
Dyskusje politycznoprawne
Debata na temat jednolitych ogólnokrajowych regulacji dla służby przygotowawczej dla prawników była wielokrotnie prowadzona zarówno na szczeblu federalnym, jak i landowym. Dotychczas jednak utrzymał się federalny model niezależnych krajowych regulacji.
Podsumowanie
Różnice w aplikacji prawniczej między Wschodem a Zachodem wynikają z historycznego rozwoju, odrębności prawnej krajów związkowych oraz ich własnych regulacji dotyczących kształcenia i egzaminowania. Najważniejsze rozbieżności dotyczą wysokości wynagrodzenia, akcentów w kształceniu, struktury egzaminów oraz organizacji aplikacji. Podstawy prawne zostały określone w Deutschen Richtergesetz oraz w krajowych rozporządzeniach dotyczących kształcenia i przeprowadzania egzaminów. Pomimo wielu wyrównań nadal istnieją wyraźne różnice, wynikające przede wszystkim z lokalnych regulacji i uwarunkowań historycznych.
Najczęściej zadawane pytania
Czym różnią się przepisy dotyczące przebiegu aplikacji pomiędzy wschodnimi a zachodnimi krajami związkowymi Niemiec?
Aplikacja prawnicza w służbie publicznej – zwłaszcza w zawodach prawniczych i nauczycielskich – jest w dużej mierze regulowana na poziomie krajów związkowych i podlega odpowiednim przepisom danego landu. Pomiędzy krajami wschodnimi (Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie, Saksonia, Saksonia-Anhalt, Turyngia, Berlin [jako dawna granica Wschód-Zachód]) a krajami zachodnimi (m.in. Bawaria, Badenia-Wirtembergia, Hesja, Nadrenia Północna-Westfalia) istnieją czasem istotne różnice prawne wynikające z obowiązujących rozporządzeń, w szczególności w zakresie kształcenia i egzaminowania. Czas trwania aplikacji, wyznaczenie jej etapów, liczba i struktura obowiązkowych praktyk (dla nauczycieli) lub stacji obowiązkowych (dla aplikantów prawniczych), przepisy dotyczące działalności dodatkowej oraz wymogi egzaminu końcowego (drugi egzamin państwowy) są zawsze określone przez lokalne rozporządzenia i wytyczne. Na Wschodzie przepisy często opierają się jeszcze na zreformowanych rozporządzeniach ramowych, przyjętych po przyłączeniu do RFN, przez co – mimo zbliżenia – nadal występują odrębne regulacje i różnice w terminach, wymaganiach oraz przebiegu, np. w zakresie procedur egzaminacyjnych czy praw i obowiązków aplikantów.
Czy występują różnice w prawie urzędniczym dla aplikantów między Wschodem a Zachodem Niemiec?
Beamtenstatusgesetz (BeamtStG) oraz Deutsche Richtergesetz (DRiG) określają ogólnokrajowe podstawy statusu urzędniczego dla aplikantów prawniczych i kandydatów na nauczycieli, jednak kraje związkowe – co jest wyraźniej widoczne na Wschodzie – mogą ustanawiać własne przepisy szczegółowe. Konkretne przyjęcie do publicznoprawnego stosunku kształceniowego (urzędnik mianowany na czas określony) odbywa się na mocy lokalnych ustaw urzędniczych, które na przykład mogą przewidywać różnice w okresach próbnych, terminach wypowiedzenia, podstawach rozwiązania umowy bez przyczyny, czy też w uznawaniu poprzednich okresów zatrudnienia. Przepisy dotyczące obowiązku opieki pracodawcy przy wypadkach w pracy, urlopach macierzyńskich i rodzicielskich, dopuszczalności pracy dodatkowej czy procedur dyscyplinarnych mogą się różnić w zależności od lokalnych ustaw. W krajach wschodnich istnieje nadal pewna potrzeba dostosowania do modelu zachodniego, co szczególnie widoczne jest w kwestiach szczegółowych, takich jak wymogi kwalifikacyjne czy obowiązki urzędników.
Jak pod względem prawnym różni się wynagrodzenie (świadczenie na utrzymanie) podczas aplikacji na Wschodzie i Zachodzie?
Wysokość świadczeń na utrzymanie (tzw. uposażenia dla aplikantów) jest regulowana w ustawach o wynagrodzeniach poszczególnych krajów związkowych i dlatego się różni. Po zjednoczeniu Niemiec podejmowano działania na rzecz wyrównania tych stawek, jednak nadal występują różnice zarówno w podstawowej kwocie, jak i w dodatkach rodzinnych, na dzieci czy lokalnych. Pytanie, czy i w jakim zakresie wypłaca się dodatki, np. dodatek za pracę w dużym mieście w Berlinie czy dodatek dla samotnych rodziców, jest uregulowane odmiennie w poszczególnych krajach. Najbardziej rzuca się to w oczy przy przypadkach szczególnych, np. uwzględnianiu składek socjalnych lub ulg podatkowych, które zależą od odpowiednich przepisów landowych.
Czy istnieją różnice prawne przy uznawaniu okresów szkolenia lub wcześniejszych osiągnięć między Wschodem a Zachodem?
O uznaniu zaliczonych przedmiotów bądź tzw. wcześniejszych osiągnięć (np. praktyk, dodatkowych kwalifikacji lub już odbytych stacji w innych landach) decyduje odpowiednie rozporządzenie krajowe dotyczące kształcenia i egzaminowania. Kraje zachodnie dysponują tradycyjnie bardziej jednolitymi i długo obowiązującymi przepisami, podczas gdy w krajach wschodnich często funkcjonują regulacje przejściowe lub specjalne, wynikające z przechodzenia z systemu NRD do systemu niemieckiego. Może to prowadzić np. do tego, że okresy kształcenia z innego kraju związkowego lub z zagranicy są uznawane w różnym zakresie i według różnych procedur, bądź wiążą się z dodatkowymi warunkami (np. obowiązek uzupełnienia określonych treści szkolenia). Decyzje podejmują odpowiednie państwowe komisje egzaminacyjne lub krajowe instytuty pedagogiczne, które kierują się przepisami własnego kraju.
Czy prawne regulacje dotyczące drugiego egzaminu państwowego w aplikacji różnią się między Wschodem a Zachodem?
Drugi egzamin państwowy przeprowadzany jest na podstawie landowych rozporządzeń egzaminacyjnych. Obejmuje to liczbę, formę i wagę wyników egzaminacyjnych (prace pisemne, egzaminy ustne, hospitacje), a także warunki wstępne, skalę ocen i możliwości powtarzania egzaminu. Między krajami wschodnimi a zachodnimi występują czasem znaczące różnice, np. pod względem liczby prac pisemnych w aplikacji prawniczej (np. siedem w Bawarii, osiem w Saksonii), składników egzaminu nauczycielskiego (np. kolokwium naukowe tylko w niektórych landach), sposobu sporządzania prac domowych czy powoływania dodatkowych recenzentów. Również prawne zasady odwołań od wyników egzaminów (terminy na odwołanie, procedury prawne itp.) są regulowane przez poszczególne landy i przez to różne.
Czy w zakresie drogi sądowej i możliwości skarg podczas aplikacji zachodzą różnice prawne między Wschodem i Zachodem?
W zasadzie obowiązują w całych Niemczech te same sądowe właściwości: droga administracyjnoprawna dla sporów urzędowych (np. zwolnienia, sprawy dyscyplinarne, oceny wyników), droga sądowa w sprawach egzaminacyjnych przed sądami administracyjnymi. Jednakże szczegóły mogą się różnić pod względem terminów na złożenie odwołania, wymogów formalnych, dopuszczalności odwołań i dostępu do skutecznych środków prawnych – wszystko to jest określone w odpowiednich krajowych ustawach i przepisach proceduralnych. Przykładowo: w niektórych landach wschodnich obowiązują krótsze terminy na złożenie odwołania lub szczególne wymogi formalne w zakresie pouczeń o środkach prawnych, podczas gdy w krajach zachodnich istnieją często bardziej rozbudowane procedury odwoławcze. Również dostęp do akt czy możliwości składania jawnych skarg podczas aplikacji różnią się w zależności od lokalnych przepisów.
Czy w zakresie urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego oraz równego traktowania podczas aplikacji obowiązują różne przepisy krajowe?
Tak, oprócz ogólnokrajowych przepisów (ustawa o ochronie macierzyństwa, federalna ustawa o zasiłku i urlopie rodzicielskim, ustawa o równym traktowaniu) istnieją wykonawcze regulacje na poziomie krajowym, które mogą się różnić w szczegółach. Mogą występować rozbieżności np. w zakresie czasu zwolnień i ochrony, wysokości oraz kontynuacji wypłaty świadczenia na utrzymanie podczas urlopu macierzyńskiego/rodzicielskiego, wydłużenia okresu aplikacji oraz uznawania okresów urlopu rodzicielskiego i macierzyńskiego jako części aplikacji. W krajach wschodnich najczęściej spotyka się tradycyjnie bardziej elastyczne regulacje dotyczące pogodzenia rodziny i kształcenia oraz szczególne wskaźniki przejmowania do służby i środków ochronnych; kraje zachodnie zwykle stosują się do federalnych minimum prawnych. Istnieją także odmienne regulacje dotyczące równego traktowania (np. programy wsparcia, wyrównanie szans w postępowaniu egzaminacyjnym), które są doprecyzowane w odpowiednich ustawach krajów związkowych i oficjalnych komunikatach.