Referendariat w Niemczech

Definicja i znaczenie aplikatury w Niemczech

Aplikatura w Niemczech oznacza ustawowo uregulowaną służbę przygotowawczą, w ramach której absolwenci studiów wyższych w określonych grupach zawodowych uzyskują niezbędne praktyczne szkolenie i kwalifikacje do późniejszego zatrudnienia w służbie państwowej lub zawodach regulowanych. Stanowi etap między pomyślnym ukończeniem studiów a samodzielnym wykonywaniem zawodu. W zależności od obszaru zawodowego – na przykład w szkolnictwie lub w obszarach wymiaru sprawiedliwości i administracji – aplikatura jest obligatoryjnym warunkiem dopuszczenia do egzaminu państwowego oraz wejścia do danego zawodu.

Podstawy prawne

Ogólne regulacje ustawowe

Struktura i umocowanie prawne aplikatury opiera się na przepisach federalnych oraz krajów związkowych. Podstawowe normy dotyczące służby przygotowawczej i jej zakończenia zawarte są zarówno w Ustawie Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec, jak i w odpowiednich ustawach o kształceniu zawodowym w krajach związkowych (np. ustawy o kształceniu nauczycieli, ustawy o kształceniu prawników oraz ustawy o ścieżkach kariery urzędników administracji).

Kompetencje federalne i krajów związkowych

W Niemczech obowiązuje struktura federalna, dlatego regulacje dotyczące organizacji, czasu trwania, treści szkolenia oraz procedur egzaminacyjnych aplikatury mogą znacznie się różnić zależnie od kraju związkowego. Dostęp do zawodów regulowanych podlega regularnie dodatkowym normom zawartym w przepisach szczególnych, na przykład:

• Ustawy o kształceniu prawników w krajach związkowych (dla prawniczej służby przygotowawczej)
• Ustawy i rozporządzenia o kształceniu nauczycieli
• Rozporządzenia o ścieżkach kariery w służbie publicznej (np. dla wyższych ścieżek administracyjnych)
• Rozporządzenia dotyczące technicznej służby przygotowawczej (np. dla inżynierii lądowej)

Jednolite warunki ramowe określa Niemiecka Ustawa o Sędziach (DRiG) dla kształcenia prawników, podczas gdy w przypadku nauczycieli decydujące są przepisy poszczególnych krajów związkowych.

Status prawny aplikantów

Aplikanci podczas służby przygotowawczej znajdują się w publicznoprawnym stosunku szkoleniowym. Zazwyczaj są mianowani urzędnikami w stanie próbnym (na czas odwołania). Podstawy prawne wynikają z ustaw o urzędnikach federacji lub krajów związkowych oraz odpowiednich rozporządzeń szkoleniowych lub dotyczących przebiegu służby. W szkolnictwie właściwe jest Ustawa o statusie urzędników (BeamtStG), a dla prawniczej służby przygotowawczej dodatkowo DRiG ma zastosowanie.

Wynagrodzenie i ubezpieczenia społeczne

W ramach swojej pracy aplikanci otrzymują ustawowo określone świadczenia na utrzymanie lub – rzadziej – wynagrodzenie kandydata. Wysokość świadczeń ustalana jest na podstawie przepisów i zależy od budżetu właściwej jednostki terytorialnej. Obowiązuje obowiązkowe ubezpieczenie zdrowotne oraz pielęgnacyjne; w zależności od statusu urzędnika przysługuje zasiłek zdrowotny (Beihilfe) lub obowiązek samodzielnego ubezpieczenia.

Przebieg i zakres aplikatury

Warunki dopuszczenia

Dopuszczenie do aplikatury zazwyczaj wymaga ukończenia odpowiednich studiów, np. pierwszego egzaminu państwowego z prawa lub odpowiednio magisterskiego czy państwowego dla aplikacji nauczycielskiej. Procesy rekrutacyjne i przydział miejsc na aplikaturę są organizowane przez właściwe państwowe urzędy lub instytuty krajów związkowych.

Etapy szkolenia

Aplikatura dzieli się na określone etapy szkolenia, które łączą teorię z praktyką poprzez różne rotacje i stanowiska. Obejmuje to m.in.:

• Prawnicza służba przygotowawcza: Etapy w sądach, prokuraturach, organach administracji i cywilnych, kancelariach adwokackich lub firmach
• Aplikatura nauczycielska: Praktyki nauczania, seminaria wspierające, samodzielne prowadzenie zajęć
• Aplikatura administracyjna: Praktyczne szkolenie w różnych urzędach, również na szczeblu lokalnym i krajowym

W zależności od kraju związkowego całkowity czas trwania aplikatury wynosi zazwyczaj od 18 do 24 miesięcy.

Egzaminy i zaliczenia

W trakcie aplikatury wymaga się regularnych zaliczeń, ocen lub egzaminów pisemnych. Formalnym jej zakończeniem jest egzamin państwowy (np. drugie państwowe u nauczycieli i w prawie), który może obejmować zarówno część pisemną, jak i ustną. Wymagania, treść oraz tryb egzaminów regulowane są przez przepisy krajów związkowych i określone w regulaminach egzaminacyjnych.

Państwowe urzędy egzaminacyjne

Za przeprowadzanie i uznawanie osiągnięć szkoleniowych i egzaminacyjnych odpowiadają zwykle własne urzędy egzaminacyjne lub odpowiednie organy państwowe. Są one odpowiedzialne za organizację, nadzór oraz przestrzeganie przepisów prawa związanych z aplikaturą.

Ochrona prawna i skutki prawne aplikatury

Prawo służbowe i dyscyplinarne

W ramach publicznoprawnego stosunku szkoleniowego aplikanci podlegają ogólnym obowiązkom służbowym właściwym dla prawa urzędniczego, w tym obowiązkowi zachowania tajemnicy, neutralności, nadzorowi służbowemu i regulaminowi dyscyplinarnemu. Naruszenia obowiązków mogą prowadzić do środków dyscyplinarnych, od upomnień przez sankcje dyscyplinarne aż do odwołania z nominacji.

Możliwości ochrony prawnej

Aplikanci mają prawo wstąpić na drogę sądową przed sądami administracyjnymi, jeśli uważają, że ich prawa zostały naruszone. Dotyczy to w szczególności decyzji egzaminacyjnych, ocen służbowych lub kwestii proceduralnych związanych z aplikaturą. W sprawach egzaminacyjnych obowiązuje szczególny tryb kontroli ocen oraz prawo do wglądu do akt.

Szczególne przypadki i rozwój aplikatury

Szczególne sytuacje prawne

• Ochrona macierzyństwa i czas dla rodziny: W stosunku do aplikantek obowiązują odpowiednie przepisy ustawy o ochronie macierzyństwa, ustawy o świadczeniach i urlopach rodzicielskich oraz prawa o osobach niepełnosprawnych.
• Czas trwania i przerwy: Aplikatura może zostać przerwana i na wniosek przedłużona z ważnych powodów (choroba, czas dla rodziny, pobyt za granicą), przy czym należy przedstawić odpowiednie dowody prawne oraz stosować się do wymogów dotyczących zezwoleń.

Reformy i dostosowania

Ustawodawca regularnie dostosowuje ramy prawne do aktualnych potrzeb i zmian społecznych. W ostatnich latach szczególny nacisk kładziony jest na cyfryzację, elastyczność modeli kształcenia oraz podejście do wyjątkowych sytuacji związanych z pandemią.

Literatura i dalsze normy prawne

• Niemiecka Ustawa o Sędziach (DRiG)
• Ustawa o statusie urzędników (BeamtStG)
• Ustawy o urzędnikach krajów związkowych oraz rozporządzenia o ścieżkach kariery
• Ustawy o kształceniu nauczycieli i rozporządzenia o egzaminach nauczycielskich krajów związkowych
• Rozporządzenia szkoleniowe i egzaminacyjne właściwych krajów związkowych

Uwaga: Niniejszy artykuł przedstawia kompleksowy i oparty na przepisach przegląd pojęcia „aplikatura” w Niemczech, uwzględniając wszystkie istotne zagadnienia prawne oraz aktualny stan prawny. W celu praktycznego zastosowania prawa oraz znajomości najnowszych regulacji zaleca się zapoznanie się z właściwymi, szczegółowymi normami prawnymi oraz oficjalnymi źródłami prawa obowiązującymi w danym kraju związkowym.

Najczęściej zadawane pytania

Czy podczas aplikatury muszę być ubezpieczony(a) zdrowotnie i kto ponosi koszty?

W trakcie aplikatury w Niemczech obowiązuje zasadniczo ustawowy obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego zgodnie z § 5 ust. 1 pkt 10 SGB V. Aplikanci są z reguły członkami obowiązkowymi ustawowego ubezpieczenia zdrowotnego. Jednakże na wniosek można uzyskać zwolnienie z tego obowiązku i zamiast tego wybrać prywatne ubezpieczenie zdrowotne, co często pozwala kandydatom na urzędnika, jak np. w aplikacji prawniczej lub nauczycielskiej. Szczegółowe regulacje dotyczące obowiązku ubezpieczeniowego zależą od statusu w służbie przygotowawczej (np. urzędnik na czas odwołania lub pracownik). Koszty ubezpieczenia zdrowotnego zasadniczo pokrywa sam aplikant, jednak – w zależności od kraju związkowego i statusu – przysługuje prawo do świadczeń Beihilfe, dzięki czemu część kosztów chorobowych zwracana jest przez pracodawcę. Pozostałe koszty pokrywa się zwykle prywatnym ubezpieczeniem uzupełniającym. Zaleca się już przed rozpoczęciem aplikatury omówić przyszłe warunki z ubezpieczycielem zdrowotnym oraz dostarczyć wymagane dokumenty terminowo do pracodawcy.

Czy aplikatura może zostać przerwana lub wydłużona z powodu choroby lub ochrony macierzyństwa?

Stan prawny przewiduje, że w przypadku dłuższej choroby (§ 22 JAO lub odpowiednie rozporządzenie krajowe) oraz korzystania z ochrony macierzyństwa lub urlopu rodzicielskiego aplikatura może zostać przerwana i odpowiednio wydłużona. Jeżeli przekroczony zostanie maksymalny dopuszczalny okres nieobecności (najczęściej od dwóch do pięciu miesięcy, w zależności od kraju związkowego i przepisów szkoleniowych), odpowiednia część aplikatury musi zostać powtórzona. W przypadku ochrony macierzyństwa obowiązują przepisy ustawy o ochronie macierzyństwa, a pracodawca zobowiązany jest do realizacji zakazów zatrudnienia oraz zapewnienia ochrony. Przedłużenie aplikatury jest zatem prawnie możliwe i zwykle nie powoduje negatywnych skutków dla dalszego przebiegu egzaminacyjnego, o ile spełnione są przepisy oraz dostarczone zostały wymagane zaświadczenia (zwolnienie lekarskie, akt urodzenia itp.).

Czy podczas aplikatury przysługuje mi urlop wypoczynkowy?

Aplikanci mają prawo do urlopu wypoczynkowego na mocy właściwych przepisów prawa urzędniczego lub – w zależności od statusu – zgodnie z postanowieniami układów zbiorowych. Długość urlopu zależy od przepisów krajów związkowych, jednak zazwyczaj wynosi ok. 29–30 dni kalendarzowych w roku (§ 5 AZV lub analogiczne przepisy krajowe). Planowanie urlopu musi być zgodne z etapami szkolenia i egzaminami, a także uzgadniane z opiekunem oraz miejscem odbywania aplikatury. Szczególne przepisy urlopowe, np. z uwagi na sprawy rodzinne lub wyjątkowe okoliczności, regulowane są przez obowiązujące wtedy przepisy szczególne (np. Sonderurlaubsverordnung, SUrlV).

Jakie mam możliwości prawne w przypadku niezdania egzaminu w trakcie aplikatury?

W przypadku niezdania drugiego egzaminu państwowego aplikanci mają prawo do złożenia odwołania i wniesienia o ponowne rozpatrzenie sprawy. Zgodnie z przepisami administracyjnymi krajów związkowych oraz regulaminami egzaminacyjnymi zdający może wnieść odwołanie od oceny w odpowiedniej formie i terminie oraz domagać się jej ponownego rozpatrzenia (remonstracja). Jeżeli odwołanie zostanie oddalone, otwiera się tryb sądowy, zazwyczaj w postaci skargi do sądu administracyjnego. Ponadto, zależnie od prawa krajowego, egzamin można powtórzyć jeden raz; w wyjątkowych przypadkach możliwa jest kolejna próba, zwłaszcza w przypadku wystąpienia szczególnych okoliczności (§ 17 i n. JAG/JAO).

Jakie obowiązują przepisy dotyczące ochrony danych przy aktach aplikacyjnych i dokumentacji egzaminacyjnej?

Aplikanci podczas służby przygotowawczej podlegają ochronie danych osobowych zgodnie z RODO oraz ustawami o ochronie danych krajów związkowych. Dotyczy to pozyskiwania, przetwarzania i przechowywania danych osobowych w aktach szkoleniowych i egzaminacyjnych. Placówki szkoleniowe, sądy lub szkoły mogą gromadzić i przetwarzać dane osobowe wyłącznie na potrzeby szkoleniowe lub egzaminacyjne, jeśli istnieje odpowiednie upoważnienie ustawowe lub zgoda. Aplikant ma prawo do informacji o swoich danych (art. 15 RODO) oraz wglądu w akta szkoleniowe i egzaminacyjne zgodnie z odpowiednimi przepisami egzaminacyjnymi i o ochronie danych. Przechowywanie i usuwanie dokumentów odbywa się według obowiązujących okresów archiwizacji oraz przepisów o usuwaniu dokumentacji.

Czy jestem jako aplikant zobowiązany do zachowania tajemnicy i jakie są skutki prawne naruszeń?

Aplikanci już podczas służby przygotowawczej są zobowiązani do zachowania tajemnicy. Obowiązek ten wynika z odpowiednich ustaw o urzędnikach krajowych (§ 37 BeamtStG) i jest wyraźnie określony zarówno w aplikacji prawniczej, jak i nauczycielskiej. Poufne informacje pochodzące z postępowań sądowych, kancelarii, urzędów lub kontekstów szkolnych nie mogą być przekazywane osobom trzecim. Naruszenia mogą prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych: środków dyscyplinarnych aż do wydalenia z aplikatury, a także ewentualnych konsekwencji karnych za naruszenie tajemnicy służbowej (§ 353b StGB) lub innych przepisów ochronnych (zwłaszcza w przypadku wrażliwych danych osobowych). Obowiązek zachowania tajemnicy obowiązuje również po zakończeniu aplikatury.

Jaka jest sytuacja prawna dotycząca pracy dodatkowej podczas aplikatury?

Praca dodatkowa podczas aplikatury co do zasady wymaga uzyskania zgody. Podstawę prawną stanowią przepisy o urzędnikach (§ 99 BBG, §§ 40 i następne BeamtStG), odpowiednie rozporządzenia krajów związkowych, a także specjalne przepisy stosowane do aplikatury. W szczególności praca dodatkowa nie może zakłócać wykonywania obowiązków służbowych ani powodować konfliktu interesów czy lojalności. Wniosek o zgodę musi zawierać informacje o zakresie, rodzaju i czasie pracy dodatkowej oraz zostać złożony przed jej rozpoczęciem we właściwym urzędzie. Niepowiadomiona lub niezatwierdzona praca dodatkowa może prowadzić do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego; wyjątek stanowią jedynie drobne prace, o ile zostały wyłączone z obowiązku uzyskania zgody na podstawie prawa krajowego.