Referendariaat in Duitsland

Definitie en betekenis van het referendariaat in Duitsland

Het referendariaat in Duitsland is de wettelijk geregelde voorbereidende dienst waarbij afgestudeerden van een universitaire studie binnen bepaalde beroepsgroepen de noodzakelijke praktische opleiding en kwalificatie verwerven om later zelfstandig in overheidsdienst of gereglementeerde beroepen aan de slag te gaan. Het vormt de fase tussen het succesvol afronden van de studie en het aansluitend zelfstandig uitoefenen van het beroep. Afhankelijk van het vakgebied – bijvoorbeeld in het onderwijs of op het terrein van de rechtspraak en het bestuur – is het referendariaat een verplichte voorwaarde voor toelating tot het staatsexamen en de toegang tot het betreffende werkveld.

Juridische grondslagen

Algemene wettelijke regelingen

De invulling en wettelijke verankering van het referendariaat is gebaseerd op zowel landelijke als deelstaat-specifieke wetten en verordeningen. De basisnormen voor de voorbereidende dienst en het afsluiten daarvan zijn te vinden in zowel de Grondwet van de Bondsrepubliek Duitsland als in de toepasselijke opleidingswetten van de deelstaten (zoals lerarenopleidingswetten, wetten voor juristenopleiding en rechtspositieregelingen voor bestuursambtenaren).

Federale en deelstaatbevoegdheden

Duitsland kent een federale structuur, waardoor de juridische regelingen rond organisatie, duur, opleidingsinhoud en examenprocedures van het referendariaat per deelstaat aanzienlijk kunnen verschillen. Toegang tot gereglementeerde beroepen is geregeld in aanvullende wettelijke bepalingen in bijzondere wetten, bijvoorbeeld:

• Wetten voor de juristenopleiding van de deelstaten (voor de juridische voorbereidende dienst)
• Lerarenopleidingswetten en -verordeningen
• Loopbaanregelingen voor de openbare dienst (bijvoorbeeld voor hogere functies in de bestuursdienst)
• Regelingen voor de technische voorbereidende dienst (bijvoorbeeld voor civiele techniek)

Uniforme randvoorwaarden worden vastgelegd in de Deutsche Richtergesetz (DRiG) voor de juridische opleiding, terwijl voor het leraarschap het desbetreffende deelstaatsrecht bepalend is.

Rechtspositie van referendarissen

Referendarissen bevinden zich tijdens de voorbereidende dienst in een publiekrechtelijke opleidingsrelatie. Zij worden doorgaans aangesteld als ambtenaren onder voorbehoud van herroeping. De rechtsgrondslagen hiervoor volgen uit de ambtenarenwetten van de Bond of de deelstaten, evenals de desbetreffende opleidings- of loopbaanverordeningen. Voor het schoolwezen geldt de Beamtenstatusgesetz (BeamtStG), voor de juridische voorbereidende dienst aanvullend het DRiG van belang.

Vergoeding en sociale verzekering

In het kader van hun werkzaamheden ontvangen referendarissen een wettelijk vastgelegde onderhoudsbijdrage of, minder vaak, bezoldiging voor kandidaten. De hoogte van de uitkering wordt bepaald door wettelijke tarieven die door de begrotingsregels van de betreffende overheid worden vastgesteld. Er bestaat een verzekeringsplicht voor ziektekosten- en zorgverzekering; afhankelijk van de ambtenarenstatus kan aanspraak op toelage of een eigen verzekeringsplicht bestaan.

Verloop en inhoud van het referendariaat

Toelatingseisen

Toelating tot het referendariaat vereist doorgaans het succesvol afronden van een relevante studie, bijvoorbeeld een eerste staatsexamen voor juristen of een master- of staatsexamen voor de lerarenopleiding. Sollicitatieprocedures en de toewijzing van referendariaatsplaatsen worden georganiseerd door de bevoegde overheidsinstanties of deelstaatinstituten.

Opleidingsfasen

Het referendariaat is onderverdeeld in vastgestelde opleidingsdelen, waarin via verschillende rotaties en stations theorie en praktijk worden gecombineerd. Dit omvat onder andere:

• Juridische voorbereidende dienst: Stages bij rechtbanken, parketten, bestuurs- en civiele autoriteiten, advocatenkantoren of bedrijven
• Referendariaat voor het leraarschap: Lespraktijken, begeleidende seminars, zelfstandig lesgeven
• Bestuursreferendariaat: Praktische opleiding bij verschillende overheidsdiensten, ook op gemeentelijk en op deelstaatniveau

Afhankelijk van de deelstaat bedraagt de totale duur van het referendariaat doorgaans tussen de 18 en 24 maanden.

Examens en prestatiebewijzen

Tijdens het referendariaat moeten vaak prestatiebewijzen, beoordelingen of tentamens worden afgelegd. De formele afronding bestaat uit een staatsexamen (bijvoorbeeld tweede staatsexamen voor leraren en juristen), welke schriftelijke en mondelinge prestaties kan omvatten. De exameneisen, -inhoud en -modaliteiten zijn bepaald door deelstaatsrechtelijke voorschriften en vastgelegd in examenregelingen.

Staats-examenbureaus

Voor de uitvoering en erkenning van opleidings- en examendiensten zijn doorgaans aparte examenbureaus of overheidsinstanties als autoriteit verantwoordelijk. Zij zijn belast met de organisatie, uitvoering en het toezicht op de naleving van wettelijke voorschriften rondom het referendariaat.

Rechtsbescherming en rechtsgevolgen van het referendariaat

Dienst- en disciplinair recht

Binnen hun publiekrechtelijke opleidingsverband zijn referendarissen onderworpen aan de algemene dienstplichten van het betreffende ambtenarenrecht, inclusief geheimhoudingsplicht, neutraliteit, diensttoezicht en disciplinaire voorschriften. Plichtsverzuim kan leiden tot disciplinaire maatregelen, variërend van berispingen tot herroeping van de benoeming.

Mogelijkheden van rechtsbescherming

Referendarissen hebben toegang tot het bestuursrechtelijk beroep indien zij menen in hun rechten geschonden te zijn. Dit betreft met name beslissingen rondom examens, ambtsbeoordelingen of procedurekwesties in verband met de uitvoering van het referendariaat. Op het gebied van het examenrecht geldt een bijzondere procedure voor toetsing van examencijfers en het recht op inzage in het examen-dossier.

Bijzonderheden en ontwikkelingen

Bijzondere juridische situaties

• Bescherming bij zwangerschap en gezinstijd: Voor vrouwelijke referendarissen gelden de relevante wettelijke bepalingen van de Mutterschutzgesetz, het federale ouderschapsverlof en -geld (Bundeselterngeld- und Elternzeitgesetz) en het recht inzake gehandicapten.
• Duur en onderbreking: Het referendariaat kan om gegronde redenen (ziekte, gezin, verblijf in het buitenland) onderbroken en op aanvraag verlengd worden, mits juridische bewijzen worden overlegd en aan de toestemmingsvereisten is voldaan.

Hervormingen en aanpassingen

De wetgever past het juridisch kader regelmatig aan actuele behoeften en maatschappelijke ontwikkelingen aan. De laatste jaren ligt de nadruk met name op digitalisering, flexibilisering van opleidingsmodellen en het omgaan met pandemiegerelateerde uitzonderingen.

Literatuur en verdere rechtsnormen

• Deutsches Richtergesetz (DRiG)
• Beamtenstatusgesetz (BeamtStG)
• Deelstaten-ambtenarenwetten en loopbaanregelingen
• Lerarenopleidingswetten en examenverordeningen van de deelstaten
• Opleidings- en examenverordeningen van de betreffende deelstaten

Let op: Dit artikel biedt een uitgebreid en juridisch onderbouwd overzicht van de term “referendariaat” in Duitsland en belicht alle relevante juridische aspecten met inachtneming van de huidige rechtspositie. Voor de specifieke toepassing en actuele wetteksten wordt aangeraden de desbetreffende wetten en officiële juridische bronnen van de betreffende deelstaat te raadplegen.

Veelgestelde vragen

Moet ik tijdens het referendariaat verzekerd zijn voor ziektekosten en wie betaalt de kosten?

Gedurende het referendariaat in Duitsland geldt over het algemeen een verzekeringsplicht in de wettelijke ziekteverzekering volgens § 5 lid 1 nr. 10 SGB V. Referendarissen zijn doorgaans verplichte leden van de wettelijke ziekteverzekering. Zij kunnen zich echter op aanvraag laten vrijstellen van deze verzekeringsplicht als zij kiezen voor een particuliere ziektekostenverzekering, hetgeen vaak mogelijk is voor ambtelijke kandidaten, bijvoorbeeld bij het juridisch of onderwijskundig referendariaat. De exacte vereisten rond verzekeringsplicht zijn afhankelijk van de status in de publieke voorbereidende dienst (zoals ambtenaar onder voorbehoud van herroeping of werknemer). De kosten van de ziektekostenverzekering zijn in principe voor rekening van de referendaris zelf, maar afhankelijk van deelstaat en status bestaat een recht op toelage, waardoor een deel van de ziektekosten door de werkgever wordt vergoed. De resterende kosten worden meestal via een particuliere aanvullende verzekering (restkostenverzekering) gedekt. Het wordt aanbevolen om vóór aanvang van het referendariaat de toekomstige modaliteiten met de verzekering te bespreken en de benodigde bewijzen tijdig aan de werkgever te overleggen.

Kan het referendariaat bij ziekte of zwangerschapsverlof worden onderbroken of verlengd?

Volgens de wetgeving kan het referendariaat bij langdurige ziekte (§ 22 JAO of overeenkomstige deelstaatregeling) en het opnemen van zwangerschapsbescherming of ouderschapsverlof worden onderbroken en verlengd. Wordt de maximaal toegestane afwezigheid (meestal tussen twee en vijf maanden, afhankelijk van de deelstaat en het opleidingsreglement) overschreden, dan moet het betreffende deel van het referendariaat worden ingehaald. De regels voor zwangerschapsbescherming volgen uit de Mutterschutzgesetz, waarbij de werkgever verplicht is om de beschermingsverboden toe te passen en passende bescherming te waarborgen. Een verlenging van het referendariaat is hierdoor juridisch mogelijk en wordt doorgaans zonder nadelige gevolgen voor het verdere examenverloop erkend, mits aan de wettelijke vereisten is voldaan en de betreffende bewijsstukken (doktersverklaring, geboorteakte, enz.) zijn overlegd.

Heb ik tijdens het referendariaat recht op vakantieverlof?

Referendarissen hebben volgens de relevante ambtenarenregelgeving of – afhankelijk van de status – de cao-bepalingen recht op vakantieverlof. De duur is afhankelijk van de regelingen in de verschillende deelstaten, maar bedraagt doorgaans circa 29 tot 30 dagen per kalenderjaar (§ 5 AZV of analoge deelstaatsregelingen). De vakantieplanning dient in overeenstemming te zijn met de opleidings- en examenfasen en moet meestal worden afgestemd met zowel de opleider als de opleidingsinstantie. Regelingen voor bijzonder verlof, bijvoorbeeld voor familie- of bijzondere gelegenheden, zijn gebaseerd op de dan geldende regelingen (bijv. bijzondereverlofsregeling, SUrlV).

Welke juridische mogelijkheden heb ik bij het niet slagen voor een examen in het referendariaat?

Bij het niet behalen van het tweede staatsexamen hebben referendarissen recht op juridische controle- en bezwaarprocedures. Volgens de bestuursproceswetgeving van de deelstaten en de toepasselijke exameneisen kan de kandidaat binnen de gestelde termijn formeel bezwaar maken tegen het oordeel en om herziening vragen (remonstratie). Wordt het bezwaar afgewezen, dan staat de rechtsgang open, doorgaans via een procedure bij de bestuursrechter. Bovendien is er, afhankelijk van de deelstaatswetgeving, de mogelijkheid om het examen eenmaal te herkansen; in uitzonderlijke gevallen kan een tweede herkansing worden toegestaan, vooral als er sprake is van een hardheidsgeval (§ 17 e.v. JAG/JAO).

Welke regels inzake gegevensbescherming gelden voor referendarissen met betrekking tot opleidings- en examendossiers?

Referendarissen vallen tijdens de voorbereidende dienst onder de regels voor gegevensbescherming conform de AVG (DSGVO) en de privacywetten van de deelstaten. Dit betreft het verzamelen, verwerken en opslaan van persoonsgegevens in het kader van het opleidings- en examendossier. Opleidingsinstellingen, rechtbanken of scholen mogen persoonsgegevens alleen voor opleidings- en examendoeleinden verzamelen en verwerken indien hiervoor een wettelijke basis of toestemming is. De referendaris heeft recht op inzage in zijn persoonsgegevens (art. 15 AVG) alsook inzage in het opleidings- en examendossier volgens de geldende examenen privacybepalingen. Bewaren en verwijderen van documenten gebeurt volgens de archief- en verwijdertermijnen van de bevoegde autoriteiten.

Ben ik als referendaris tot geheimhouding verplicht en wat zijn de juridische gevolgen bij overtredingen?

Referendarissen zijn reeds tijdens de voorbereidende dienst tot geheimhouding verplicht. Deze geheimhoudingsplicht vloeit primair voort uit de ambtenarenwetten van de deelstaten (§ 37 BeamtStG) en is in de juristenopleiding en lerarenopleiding uitdrukkelijk geregeld. Vertrouwelijke informatie uit gerechtelijke procedures, kantoren, overheidsdiensten of lescontexten mag niet aan derden worden doorgegeven. Overtredingen kunnen ernstige juridische gevolgen hebben: disciplinaire maatregelen tot en met verwijdering uit het referendariaat en, indien van toepassing, strafrechtelijke gevolgen wegens schending van ambtsgeheim (§ 353b StGB) of andere beschermingsregels (met name bij gevoelige persoonsgegevens) zijn mogelijk. De geheimhoudingsplicht blijft ook na het einde van het referendariaat van kracht.

Wat is de rechtspositie met betrekking tot nevenwerkzaamheden tijdens het referendariaat?

Nevenwerkzaamheden tijdens het referendariaat zijn in principe vergunningsplichtig. Rechtsgrondslag vormen het ambtenarenrecht (§ 99 BBG, §§ 40 e.v. BeamtStG), de verordeningen van de deelstaten en de specifiek op het referendariaat van toepassing zijnde voorschriften. Een nevenfunctie mag de vervulling van de dienstplicht niet hinderen en er mogen geen belangen- of loyaliteitsconflicten ontstaan. De aanvraag voor goedkeuring moet met opgave van omvang, aard en tijdsbestek van de nevenwerkzaamheid vóór aanvang bij de bevoegde opleidingsinstantie worden ingediend. Niet-gemelde of niet-goedgekeurde activiteiten kunnen tot disciplinaire maatregelen leiden; uitgesloten zijn slechts kleine werkzaamheden, indien deze uitdrukkelijk van de deelstaatplicht tot goedkeuring zijn vrijgesteld.