Definitie en juridische status van de Rechtsreferendar
Der Rechtsreferendar is in de Bondsrepubliek Duitsland een persoon die na het behalen van het eerste staatsexamen het zogeheten rechtsreferendariaat doorloopt. Het rechtsreferendariaat dient als praktische voorbereidende dienst op het tweede staatsexamen en is verplicht voor het verkrijgen van de bevoegdheid tot het ambt van rechter volgens § 5 lid 1 van de Duitse Rechterwet (DRiG). Rechtsreferendarissen staan in een publiekrechtelijke opleidingsverhouding tot de betreffende deelstaat.
Wettelijke grondslagen
De juridische uitwerking van het rechtsreferendariaat is voornamelijk vastgelegd in de Duitse Rechterwet (DRiG). Daarnaast gelden er deelstaat-specifieke opleidings- en examenreglementen, zoals de juridische opleidings- en examenverordeningen van de verschillende deelstaten.
Duitse Rechterwet (DRiG)
Volgens §§ 5 e.v. DRiG moet de voorbereidende dienst worden gevolgd na het succesvol afronden van de rechtenstudie (eerste staatsexamen). De DRiG bepaalt de basisstructuur van het referendariaat en de belangrijkste vereisten voor toelating tot de voorbereidende dienst.
Wetten voor de juridische opleiding van de deelstaten
De uitvoering en organisatie berusten bij de deelstaten. Elke deelstaat heeft specifieke regelingen die met name de duur, structuur en het verloop van de voorbereidende dienst bepalen, rekening houdend met de voorschriften van de DRiG.
Juridische status van de Rechtsreferendare
Rechtsreferendarissen staan in een bijzondere publiekrechtelijke opleidingsverhouding (‘voorbereidende dienstverhouding’) tot de betreffende deelstaat. Zij zijn geen volwaardige rechters of officieren van justitie en ook geen klassieke ambtenaren in openbare dienst.
In de regel worden rechtsreferendarissen aangemerkt als kandidaten voor de hogere dienst en hebben zij ongeveer de status van ambtenaar op proef (§ 17 I DRiG i.v.m. deelstaatsrecht).
Verloop en inhoud van het rechtsreferendariaat
Het rechtsreferendariaat is primair opgezet als praktijkgericht opleidingsgedeelte. Het combineert praktische ervaring in verschillende stages met begeleidende opleidings- en werkgroepen.
Duur van het rechtsreferendariaat
De standaardduur bedraagt 24 maanden (twee jaar). In sommige deelstaten zijn lichte afwijkingen mogelijk.
Structuur – Opleidingsstages
De voorbereidende dienstverhouding is doorgaans onderverdeeld in de volgende stages (de duur en volgorde verschilt per deelstaat):
- Stage civiel recht: Stage bij een kanton- of landgerecht, voornamelijk bij een civiele kamer.
- Stage strafrecht: Opleiding bij het Openbaar Ministerie of bij een strafgerecht.
- Bestuursstage: Inzet bij een overheidsinstantie voor algemene of bijzondere bestuurstaken.
- Advocaatstage: Meewerken in een advocatenkantoor.
- Keuzestage: Zelfstandige verdieping in een vrij te kiezen gebied (bijv. bedrijf, overheidsinstantie, rechtbank in het buitenland).
Aanvullend worden de stages door Werkgroepen begeleid. Deze dienen voor verdiepende opleiding, uitwisseling van ervaringen en voorbereiding op het tweede staatsexamen.
Overdracht van praktische vaardigheden
Tijdens de voorbereidende dienst dienen de referendarissen met name de volgende competenties te verwerven:
- Opstellen van adviezen en conceptbeslissingen
- Ontwerpen van vonnissen, beschikkingen en besluiten
- Opstellen van processtukken
- Uitvoeren van bewijsopnames
- Deelname aan zittingen, vergaderingen en besprekingen
Rechten en plichten van de rechtsreferendarissen
Plichten
Rechtsreferendarissen zijn onderworpen aan uitgebreide plichten die voortvloeien uit de opleidingsverhouding:
- Deelname aan verplichte opleidingsstages en werkgroepen
- Bijhouden van een stageverslag over het opleidingsverloop (volgens de voorschriften van de betreffende deelstaat)
- Geheimhoudingsplicht volgens § 37 Ambtenarenstatuswet (BeamtStG) en het relevante deelstaatsrecht
- Nauwgezette uitvoering van opgedragen taken en naleving van dienstinstructies
- Meewerken aan praktische werkzaamheden, bijv. zittingsdienst bij het Openbaar Ministerie of het opstellen van vonnisconcepten voor rechters
Rechten
Rechtsreferendarissen hebben verschillende rechten en aanspraken:
- Recht op een adequate opleiding en begeleiding door opleiders
- Bescherming door het dienstrecht van de betreffende deelstaat
- Ontvangen van een onderhoudsbijdrage (vergelijkbaar met een salaris, maar lager en zonder aanspraak op pensioenrechten)
- Mogelijkheden voor bijzonder verlof volgens deelstaatsrecht
- Deelname- en medezeggenschapsrechten, bijvoorbeeld bij de verkiezing van de referendarisraad
Tweede juridische staatsexamen
De opleiding wordt afgesloten met het tweede juridische staatsexamen. Dit bestaat meestal uit schriftelijke en mondelinge onderdelen (tentamens, dossierpresentatie, mondeling examen) waarin de tijdens het referendariaat opgedane kennis en praktische vaardigheden worden getoetst.
Betekenis van het tweede staatsexamen
Het tweede staatsexamen is voorwaarde voor toelating tot klassieke functies op het gebied van justitie, bestuur, juridische advisering en het notariaat. Pas na het behalen van dit examen wordt de ‘bevoegdheid tot het rechterschap’ in de zin van § 5 DRiG verworven.
Beëindiging van het referendariaat
Redenen voor beëindiging
Het rechtsreferendariaat eindigt bij
- Het behalen van het tweede staatsexamen,
- Het bereiken van de reguliere termijn (twee jaar, evt. verlenging door herexamen, ziekte e.d.),
- of in uitzonderlijke gevallen door ontslag, bijvoorbeeld bij ernstige dienstvergrijpen of fraude bij examens (§ 22 DRiG i.v.m. deelstaatsrecht).
Beloning en sociale zekerheid
Onderhoudsbijdrage
Rechtsreferendarissen ontvangen geen klassiek salaris, maar een zogenaamde onderhoudsbijdrage. De hoogte hangt af van de deelstaat en wordt bepaald op basis van begrotingsrichtlijnen.
Sociaalrechtelijke status
Omdat rechtsreferendarissen in de voorbereidende dienst doorgaans als ambtenaar op proef worden beschouwd, zijn zij niet onderworpen aan de wettelijke sociale verzekeringsplicht. Er is geen verplichte bijdrage aan de wettelijke pensioen-, werkloosheids- of ziektekostenverzekering. Een particuliere zorgverzekering of vrijwillig lidmaatschap van de wettelijke verzekering is vereist.
Bijzonderheden en buitenlandse stages
Veel deelstaatsverordeningen staan tijdens de keuzestage het volgen van een stage in het buitenland toe. Zo kan praktijkervaring opgedaan worden bij internationale instellingen, ambassades, buitenlandse gerechten of advocatenkantoren.
Hervormingen en ontwikkelingen
De structuur van het rechtsreferendariaat wordt voortdurend aangepast aan maatschappelijke, Europeesrechtelijke en arbeidsmarktontwikkelingen. In de afgelopen jaren lag de nadruk vooral op digitalisering, de combinatie van gezin en opleiding en op de examensystematiek bij wetgevende en bestuurlijke aanpassingen.
Literatuur en verdere bronnen
- Duitse Rechterwet (DRiG)
- Wetten voor de juridische opleiding en examenreglementen van de deelstaten
- Wetteksten inzake ambtenarenrecht en BeamtStG
- Federale en deelstaatministeries van Justitie – informatieportalen over het rechtsreferendariaat
Let op: De inhoud van dit artikel geeft de stand van wetgeving en praktijk weer tot juni 2024. Door deelstaat-specifieke regelingen wordt geadviseerd aanvullend het op dat moment geldende opleidings- en examenreglement te raadplegen.
Veelgestelde vragen
Welke wettelijke grondslagen regelen het rechtsreferendariaat in Duitsland?
Het rechtsreferendariaat in Duitsland wordt in de eerste plaats geregeld door de Duitse Rechterwet (DRiG), met name door §§ 5 e.v. DRiG, die de voorwaarden, het verloop en het doel van de juridische voorbereidingsdienst bepalen. De DRiG wordt aangevuld door deelstaatrechtelijke bepalingen van de afzonderlijke deelstaten, die onder verantwoordelijkheid van de betreffende ministeries van Justitie worden uitgevaardigd en te vinden zijn in referendariatenverordeningen of wetten over de juridische opleiding (bijv. JAG NRW, JAG Bayern). Deze regels specificeren de stages van het referendariaat, examenprocedures, beloningsregelingen en rechten en plichten van de referendarissen. Daarnaast gelden er verschillende bestuursvoorschriften, verordeningen en uitvoeringstoelichtingen, in het bijzonder met betrekking tot de toewijzing van stages, verlofregelingen en disciplinaire maatregelen.
Welke plichten en rechten hebben rechtsreferendarissen in de voorbereidende dienst volgens de geldende wetgeving?
Rechtsreferendarissen zijn tijdens de voorbereidende dienst volgens § 36 DRiG en de bijbehorende deelstaatsregels aan bijzondere verplichtingen gebonden, waaronder met name de geheimhoudingsplicht (§ 43 DRiG), loyaliteitsplicht jegens de werkgever en het verbod op het aannemen van geschenken (§ 331 StGB i.v.m. ambtenarenrechtelijke voorschriften). Daarnaast bestaat er een aanwezigheidsplicht bij opleidingsactiviteiten en een breed verantwoordelijkheidsbesef voor actieve deelname en zelfstandige kennisverwerving. Anderzijds hebben referendarissen recht op een maandelijkse onderhoudsbijdrage, wettelijke ongevallenvoorziening en kunnen ze verlof aanvragen binnen de kaders van de opleidingsrichtlijnen. Ook hebben zij recht op een eerlijke opleiding en begeleiding door gekwalificeerde opleiders, met mogelijkheid tot beoordeling en eventueel herbeoordeling van prestaties.
Hoe is het rechtsreferendariaat sociaalrechtelijk ingedeeld?
Het rechtsreferendariaat is geen sociaalverzekeringsplichtige dienstbetrekking, maar een publiekrechtelijke opleidingsverhouding. Rechtsreferendarissen ontvangen een onderhoudsbijdrage die volgens § 59 DRiG en de betreffende deelstaatregels wordt verstrekt. Voor referendarissen bestaat er doorgaans geen verzekeringsplicht in de wettelijke pensioen-, zorg-, arbeidsongeschiktheids- en werkloosheidsverzekering; ze moeten dus zelf zorgen voor ziektekostenverzekering, waarbij dit vaak particulier of vrijwillig wettelijk moet worden geregeld. De bijdrageverplichting hangt individueel af, bijvoorbeeld van lidmaatschap in de gezinsverzekering of bijkomende werkzaamheden. Daarnaast vallen ze onder de ongevallenvoorziening van de betreffende deelstaat.
Welke mogelijkheden bestaan er voor verlenging of verkorting van het referendariaat binnen het juridisch kader?
Het rechtsreferendariaat kan in principe alleen om gewichtige redenen worden verlengd of verkort. De wettelijke basis hiervoor is te vinden in de referendarissenreglementen of wetten voor de juridische opleiding van de deelstaten. Redenen voor verlenging zijn vooral ziekte, ouderschapsverlof, moederschapsbescherming, zorg voor naaste familieleden, militaire of vervangende dienst en andere vergelijkbare verhinderingen. De verlenging wordt op aanvraag en met de juiste bewijsstukken formeel door een bestuursbesluit toegekend. Verkorting is daarentegen alleen bij uitzondering toegestaan, bijv. als reeds een deel van de voorbereidende dienst in een andere deelstaat of EU-lidstaat is voltooid of bij bijzondere hardheidsgevallen.
Welke consequenties hebben plichtsverzuimen tijdens het rechtsreferendariaat?
Plichtsverzuimen door rechtsreferendarissen worden disciplinair bestraft volgens ambtenarenrechtelijke principes, zoals vastgelegd in de disciplinaire wetten van de deelstaten. Mogelijke consequenties variëren van schriftelijke berispingen en vermaningen tot verwijdering uit de voorbereidende dienst in bijzonder ernstige gevallen, bijvoorbeeld bij aanhoudende schending van de geheimhoudingsplicht, strafbare feiten of grove schending van dienstinstructies. Ook kan plichtsverzuim gevolgen hebben voor de beoordeling van prestaties en de toelating tot het staatsexamen; in voorkomend geval kan ook terugvordering van de onderhoudsbijdrage plaatsvinden. De betrokken rechtsreferendarissen hebben recht op hoor en, indien nodig, het indienen van rechtsmiddelen tegen dienstrechtelijke sancties.
Is een nevenactiviteit tijdens het referendariaat juridisch toegestaan?
Nevenactiviteiten zijn volgens § 60 Ambtenarenstatuswet (BeamtStG) in principe vergunningplichtig, aangezien rechtsreferendarissen tijdens de voorbereidende dienst grotendeels gelijkgesteld zijn aan ambtenaren of soortgelijke statussengroepen. De bevoegde administratie van de opleidingsgerechten of hogere regionale gerechtsinstanties moet beslissen over de aanvraag tot toestemming voor nevenactiviteiten, waarbij in het bijzonder wordt gekeken naar belangenconflicten, de verplichting tot volledige focus op de voorbereidende dienst en de gevolgen voor de tijdsplanning. Niet-aangemelde of niet-goedgekeurde nevenactiviteiten gelden als dienstverzuim en kunnen disciplinaire gevolgen hebben. De toegestane arbeidsuren zijn doorgaans beperkt tot een bepaald maximum (bijv. 10 uur/week).
Is er recht op deeltijd of flexibele invulling gedurende het referendariaat?
De mogelijkheid om het rechtsreferendariaat in deeltijd te volgen hangt af van de regelingen van de deelstaten, die deels verwijzen naar wetten als het Federaal Gelijkstellingswet (BGleiG), Mutterschutzgesetz (MuSchG) of het Wet op deeltijd en tijdelijke arbeid (TzBfG). Er kan recht zijn op deeltijd in geval van ouderschap, zorg of gezondheidsproblemen, en dit moet aangevraagd en individueel goedgekeurd worden. In de deeltijdvariant wordt het referendariaat doorgaans verlengd proportioneel aan de vermindering. Ondanks flexibilisering moeten alle opleidingsonderdelen en examens net als bij de voltijdvariant worden afgelegd; afwijkingen en termijnen zijn afhankelijk van de concrete deelstaatsvoorschriften.